Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва саҳобалар биз учун сақлаб қолган энг яхши амаллардан бири вақф ҳисобланади. Вақф ислом цивилизация ва тараққиётидаги таъсирчан омилларидан биридир. Исломий жамиятларнинг турли соҳаларида, вақф жуда муҳир рўл ўйнайди.
Вақф тарихи қадимги халқларга бориб тақалади. Қадимги Миср цивилизациясида бўлгани каби тошлардаги ўймакорликларда тақводор руҳонийларга ва баъзи диний раҳбарларга мол-мулк эҳсон қилинганлиги, шунингдек мол-мулк болаларга бағишланган ибодатхоналар ёки ҳужжатлар кўрсатилган. Қадимги Римликлар, шунингдек, одамларни ибодат жойларига таклиф қилиш орқали муқаддас нарсалар учун вақфга ўхшаш қонунларни қабул қилишган. Демак, хайр-эҳсон цивилизациялашган халқлар билан азалдан боғлиқ бўлиб келган ва ҳар бир халқ бунинг учун алоҳида қоидалар ўрнатган, деб айтиш мумкин.
“Вақф” сўзи луғатларда “тутиб туриш”, “тўхтатиш” маъноларида келади. Вақфнинг шаръий таърифи борасида турли фикрлар билдирилган. “Вақф – нарсани Аллоҳ мулки ҳисобида сақлашдир”. Яъни, вақф қилинган нарса вақф қилувчининг мулкидан чиқади ва Аллоҳ мулкига айланади. Вақф қилинган нарсадан келадиган фойда вақф қилувчи уни вақф этишда тайинлаган жиҳатга (масалан, талабалар, мусофирлар, камбағаллар каби) сарф қилинади ва савоби вақф қилувчига абадий бўлади.
“Вақф” сўзи арабчадан олинган бўлиб — мусулмон мамлакатларида давлат ёки айрим шахслар томонидан диний эҳтиёж ёки хайрия ишлари учун ажратилган мол-мулк. Вақфнома орқали расмийлаштирилади. Ер-сув, уй-жой, мактаб, масжид, шифохона ва бошқалар вақф мулки бўлиши мумкин. Ўз мулкини вақфга топширган шахс мазкур мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини йўқотади. Лекин унинг ўзи ёки оила аъзолари ёхуд учинчи бир шахс вақф мулкидан вақфномада қайд этилган мақсадларда фойдаланилаётганлигини аниқлаш учун вақф мулкини бошқариш ҳуқуқини сақлаб қолиши мумкин. Ўз мулкини вақф мулки сифатида топширган шахснинг фарзандлари ёки бошҳа авлодлари мазкур вақф мулкидан келадиган даромадлардан нафақа олиб туриши мумкин. Вақф мулкини шариат қонуни бўйича давлат бошлиғи ёки қози назорат қилади. Бу тартиб Шарқнинг баъзи мамлакатларида ҳозир ҳам амалда.
Вақфнинг иқтисодиётдаги ўрни
Хайрия ва хайр-эҳсон ва абадий амаллар қаторига кирадиган вақфлар, агар у жамиятдаги исломий қоидалар асосида амалга оширилса, ижтимоий, маданий ва иқтисодий муаммоларни ҳал қилишга сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин. Вақф учун унинг турли хил индивидуал ва ижтимоий таъсири ва марҳаматлари кўриб чиқилади, улардан баъзилари бу эрда келтирилган:
Маънавий-маърифий ишлар.Вақфнинг кўплаб тарбиявий таъсири бор, уларнинг баъзилари айтиб ўтилган.
Вақф садақанинг бир тури бўлиб, садақа , Қуръоннинг аниқ матнига кўра , садақани поклайди. “Руҳини поклаган киши нажот топади.”
Инсон ўз мулкига қизиқади ва унга боғлиқдир. Шундай экан, Худо йўлида бойликдан воз кечиш ва ундан воз кечиш унинг этиштиришига сабаб бўлади.
Вақфнинг ички таъсиридан бу солиҳ амални қилган кишига яхшилик келади. Ўзининг мол-мулкининг бир қисмини ёки барчасини бағишлаш билан у ўзини поклади ва қалбини ривожлантирди. Шу тарзда, бундай киши ўзини моддий нарсалардан ва бойлик тўплаш ва дунёвий бойликка таяниш руҳидан маҳрум қилди.
Бўстон тумани бош имом-хатиби Б.Қодиров
