Инсон ҳаётини илму маърифатсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Маърифат – муслимнинг икки дунёсини ёритувчи нур. Исломий маърифат воситасида биз дунё ва охиратимиз гўзаллигига йўл топамиз. Шу маърифат орқали Яратганни, унинг қудратини, яратиқларини таниймиз, илоҳий Каломнинг ҳикматини англаймиз.
Ана шундай маърифатдан баҳраманд бўлган орифлар жамиятида нафақат инсонга, балки ҳайвонга, қурт-қумурсқаларга, бир сўз билан айтганда бутун жонли ва жонсиз мавжудотга гўзал муомалада бўлинади. Чунки маърифатли инсон табиатдаги биргина тошнинг ҳам ўз ўрни ва вазифаси борлигини англайди. Аллоҳ таоло ўз Каломидаги суралардан бирини “Намл” – чумоли деб аташи бежиз эмас.
Демак, бу маърифат бизга ҳатто чумоли билан ҳам қандай муомала қилишимизгача ўргатади. Аллоҳ таоло бутун борликни инсон учун яратди. Айни пайтда, бу борлиқ инсонга омонат ҳамдир. Омонатни омон сақлаш ҳам унинг вазифаси. Аслида мўъминлик ҳам шу. Мўъмин, иймон, омон сўзларининг ўзаги ҳам битта. Араблар ювош туяни “омун” дейишади. Бу дегани, у билан муомала қилаётган инсон тепиш, тишлаш каби туяга ҳос озорлардан омонда. Мўъмин ҳам мана шу фазилатга эга бўлиши керак. Пайғамбаримизнинг соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Қўлидан, тилидан одамлар омонда бўлган инсон мўъминдир” деган ҳадислари бунга далил. Ҳадисда “одамлар” деганда, динидан, ирқидан, миллатидан қатъи назар барча инсонлар англашилади. Уни, қайси динда эканига қарамасдан, ҳурматини жойига қўйишимиз лозим. Чунки биз у билан бир ота-она, яъни Одам ато ва момо Ҳавонинг авлодларимиз. Яратган Парвардигорнинг: وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ яъни “Ҳақиқатан биз Одам болаларини мукаррам қилдик” (Исро сураси, 70-оят), деган каломида мукаррамлик Одам болаларининг барчаси учун бир хилда алоқадор экани маълум бўлмоқда. Демак, Одам боласи бўлгани учун ҳам у бизнинг қариндошимиз ҳисобланади. Зиммамизда унинг бир ҳаққи бор. Бу – инсонлик ҳаққи.
“Аҳли китоб” деб Аллоҳ таоло юборган китобга амал қилувчиларга айтилади. Биз мусулмонлар насроний ва яҳудий билан китобийлик нуқтаи назаридан яқинмиз. Шунинг учун ҳам бизга зарари тегмаса, биз ҳам азият етказмаймиз ва гўзал муомалада бўламиз. Уларнинг бизда иккита ҳаққи бор: инсонийлик ва аҳли китоблик ҳаққи.
Мўмин-мусулмонлар диндош биродарларимиз. Улар билан китобимиз бир, бир пайғамбар умматимиз, қибламиз битта, биргина диний таълимот асосида ҳаёт кечирамиз. Шунинг учун ҳам мўминнинг мўминга ҳаққи учта дейилади. Улар: инсонийлик, аҳли китоблик ва мусулмонлик ҳақларидир.
Ислом динининг гўзал жиҳатларидан яна бири шуки, қўшни билан ҳам чиройли муомалада бўлишни таълим беради. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада: “Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирса, қўшнисига икром қилсин”, дея марҳамат қилганлар. Демак, ҳар бир мўъмин-мусулмон зиммасида қўшнилик ҳаққи ҳам бор экан.
Ана шундай ҳақлардан яна бирига қариндошлик ҳаққи дейилади. Қариндошлик ҳаққини адо этиш ва хеш-ақроболар билан алоқани мустаҳкамлаш ҳамда чиройли муомалада бўлиш бизга фарз қилинган. Аллоҳ таоло “Нисо” сурасида ушбу фикрни таъкидлаб шундай дейди: وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبً (1-оят). “Номини ишлатиб, бир-бировингиздан сўровда бўладиганингиз Аллоҳдан ва қариндошлик (алоқалари)дан қўрқингиз. Албатта, Аллоҳ устингиздан кузатувчи Зотдир”. Ояти каримадан маълум бўлаяптики, қариндошлик алоқалари устидан кузатиб турувчи Аллоҳнинг ўзи экан. Оятдаги “Қўрқингиз” феъли икки калимага бориб боғланади, яъни “Аллоҳдан” ва “қариндошлик (алоқалари)дан” сўзларига. Демак, оятда, биринчидан, Аллоҳ буйруқларини бажармай қўйишдан, иккинчидан, қариндошлик алоқаларини узиб юборишдан қўрқингиз, дейилмоқда. Аллоҳ таоло бу каломи билан қариндошлик алоқаларини узиш Ўзининг буйруқларини бажармаслик билан бир хил даражадаги гуноҳ эканини уқтириб ўтмоқда. Демак, биз Аллоҳнинг бу оятини теран англаган ҳолда қариндош-уруғ билан чиройли муомалада бўлмоғимиз лозим экан.
Оила Исломда муқаддас бир қўрғон саналади. Бу қўрғон бут бўлса, жамият аъзолари ҳар хил жисмоний, маънавий, ахлоқий ва руҳий тажовузлардан ҳимояланган бўлади. Айни пайтда, у ота-она, жуфти ҳалол, фарзандлар, ака-ука, опа-сингилларни ўз бағрига олган фароғат маскани ҳамдир. Энг чиройли муомала, ҳурмат-иззат ва меҳр-муҳаббат оилага қаратилиши лозим. Бу ҳам бизнинг бўйнимиздаги ҳақлардан. Бу ҳақларни адо этиш билан инсон фароғатда яшайди, авлодларининг хулқидан кўнгли тинч бўлади.
Ушбу ҳақларнинг барчаси динимизда баён қилинган. Биз уларни ўқиб-ўрганишимиз, ва зиммамиздаги ҳақларни адо этишимиз лозим. Зеро, маърифат йўли бандага икки дунё саодати кафолатланган мунаввар йўлдир.
Олтинкул тумани Жалабек ота жоме имом хатиби Отабек Хусанов
