Имом Насафий раҳимаҳуллоҳнинг “Мадорикут-танзил” тафсирида ушбу маънодаги ҳадис келтирилган:
لا عِبادَةَ كالتَّفكُّرِ في صَنعَةِ اللَّهِ عَزَّوجلَّ
“Аллоҳ азза ва жалланинг санъати (борлиқни гўзал тартибда яратиши) ҳақида фикр юритишдек улуғ ибодат йўқдир”. (Баъзи манбаларда буни Али разияллоҳу анҳу айтган дейилган)
Яна ўша тафсирда келади:
وقيل الفكرة تذهب الغفلة وتحدث للقلب الخشية
“Айтибдиларки, тафаккур қилишлик ғафлатни кетказади ва қалбда Аллоҳдан қўрқишликни пайдо қилади”.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда бандаларнинг тафаккури ҳақида кўп баён қилган:
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ
Яъни: “Албатта, осмонлару ернинг яратилишида, кеча ва кундузнинг алмашинишида осмонлару ернинг яратилишини тафаккур қиладиган ақл эгалари учун белгилар бордир”. (Оли Имрон. 190-191)
Тафаккур ҳақидаги оятларни ўрганар эканмиз, кўрамизки бу борада кўп ўринларда айнан экин ва зироатлар зарбул масал қилинган экан:
إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاء أَنزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاء فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالأَنْعَامُ حَتَّىَ إِذَا أَخَذَتِ الأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَآ أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلاً أَوْ نَهَارًا فَجَعَلْنَاهَا حَصِيدًا كَأَن لَّمْ تَغْنَ بِالأَمْسِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
Яъни: “Албатта, дунё ҳаётининг мисоли худди Биз осмондан туширган сувга ўхшайдир. Бас, одамлар ва чорвалар ейдиган ер набототи у билан аралашиб, ер безагини олганда ва зийнатлаганда ҳамда унинг аҳли, энди бунга эришдик, деб ўйлаганда, кечаси ёки кундузи унга Бизнинг амримиз келадир. Биз уни худди куни кеча яшнаб турмагандек қуритиб қўямиз. Тафаккур қиладиган қавмлар учун оятларимизни ана шундай батафсил баён қилурмиз”. (Юнус. 24)
أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ
Яъни: “Сизлардан бирортангиз остидан анҳорлар оқиб турган хурмозор ва узумзор, турли мевали боғи бўлатуриб, ёши бир жойга етганда, заифҳол зурриёти бор пайтда унга ўтли бўрон келиб ёниб битишини хоҳлайдими?! Аллоҳ сизларга шу тариқа Ўз оятларини баён қиладир, шоядки фикр юритсангиз”. (Бақара. 266)
وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
Яъни: “У ерни чўзиб, унда баланд тоғлар ва анҳорлар қилган, ҳар хил мевалардан жуфт-жуфт қилган зотдир. У кечани кундузга ўратур. Бунда, албатта, тафаккур қилувчи қавмлар учун оят-белгилар бордир”. (Раъд. 3)
يُنبِتُ لَكُم بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالأَعْنَابَ وَمِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
Яъни: “У ўша(сув) ила сизга экинларни, зайтунни, ҳурмоларни, узумларни ва турли меваларни ўстирадир. Албатта, бунда тафаккур қиладиган қавмлар учун оят-белгилар бордир”. (Наҳл. 11)
Яна айнан деҳқончилик ҳақида аниқ баён қилинади:
أَفَرَأَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ * أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَاهُ حُطَاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ
Яъни: “Ўзингиз экаётган нарсани ўйлаб кўринг-а! Уни сиз ундирасизми ёки Биз ундирувчимизми? Агар хоҳласак, Биз уни қуруқ чўпга айлантириб қўямиз. Сизлар эса надоматда ажабланиб «Албатта, биз зиён кўрганлармиз. Балки маҳрум бўлганлармиз», (дейсиз)”. (Воқеъа. 63 – 67)
Деҳқон бу ажойиботларнинг барчасига шоҳид бўлганидан ўз-ўзидан тафаккурга шўнғиб кетади. Бунинг учун унда энг қулай имконият ҳам бор – у кўпинча ўзи ёлғиз қолиб, экин билан юзма-юз “суҳбатлашади”. Бошқа касб эгаларида эса бу ҳолат жуда кам учрайди.
Улуғбек Йўлдошев
Асака туманидаги
“Холид ибн Валид”
жоме масжиди ходими
